व्हॉट यू शेअर

‘बंता:- कार्डियालॉजिस्ट और गब्बर सिंह में क्या समानता है?

संता:- दोनो यही सलाह देते है कि तूने नमक खाया है अब गोली खा!’

‘आज हिंजवडीहून घरी कारने चाललो होतो. रस्त्यात एक मित्र पायी जाताना दिसला. मी त्याला म्हटलं की मी तुला सोडतो घरी. तो म्हणाला नको रे... आज मी खूप घाईत आहे..

आणि तो पायी निघून गेला..’

‘एका पुणेकराना लग्नपत्रिका आली. त्यामधे आहेर आणू नयेत वगैरे स्वरूपाचा काहीच मजकूर नव्हता. पुणेकर लग्नाला गेले. आहेराचे बंद पाकीट दिले. यजमानांनी यथावकाश उघडून पाहिले. आत चिठ्ठी मिळाली- ‘आमची उपस्थिती हाच आहेर.!’’

‘रिपोर्टर:- सर देहली में बढ़ रही छेड़छाड़ की घटनाओं पर कैसे काबू पाओगे?

सर:- जल्दी ही हम कानून बनाने जा रहे हैं कि एक दिन पुरुष बाहर निकलेंगे और अगले दिन महिलाएँ..!’

....

ही आहेत भोवतीच्या वास्तवावर खुसखुशीत भाष्य करणारी काही शाब्दिक व्यंगचित्रं... WhatsApp वर forwarded messages रूपात फिरत ही माझ्यापर्यंत आली.. यातली भाषा बरीच सभ्य आहे. आवडली म्हणून शेअर कराविशी वाटण्या इतपत. पण काही वेळा छातीत धडकी भरावी अशा भाषेत असलेले मजकूर, फोटोज, व्हिडिओजही असे फिरत असतात. ते वाचून, पाहून ‘काय हे..?’ असे काळजीचे उद्‍गार मनात उमटतात..!

बघता बघता स्मार्ट फोन हे आकर्षक साधन ज्याच्या त्याच्या हातात आलंय. त्यातील सहज आणि विनामूल्य वापरता येतील अशा WhatsApp, Facebook सारख्या सुविधा लोक सर्रास वापरत असतात. प्रचार-प्रसाराची ही सुलभ साधनं कोणी कशासाठी कशी वापरावीत यावर कुणाचा थेट वचक नाही. स्वतःला अवास्तव रूपात सादर करणं, वेगवेगळ्या पद्धतीनं आपल्याला  पटलेल्या विचारसरणींचा प्रसार करणं.. सहज शक्य झालंय.. उठता-बसता.. चालता-फिरता फोन सतत हातात. डोळे किंवा कान त्याला लगडलेले. या क्षणाचं, भोवतालाचं भान सुटत चाललेलं. त्यामुळं अपघात, गुन्हे, पोलिस केस.. होण्यापर्यंत मोबाईल-प्रकरणाची मजल गेली आहे. फोनचा असा बेजबाबदार अतिरिक्त वापर हा वैयक्तिक आणि सामाजिक स्तरांवर नव्या काळजीचा विषय होऊ लागला आहे. ‘सोशल मिडिया’च्या प्रभावापासून अलिप्त राहणं, त्याकडं दुर्लक्ष करणं अवघड झालं आहे.

या सुविधांच्या वापरात असंख्य स्तर आहेत. वैयक्तिक, कौटुंबिक गोष्टींचं प्रदर्शन करणं, आपलं ताजं ‘साहित्य’ ‘प्रकाशित’ करून आनंद मिळवणं.. इ. अशा त्या मानानं कमी हानीकारक गोष्टींपासून ते फालतू, बीभत्स, भयंकर मजकूर प्रसारित करून जनमानसात क्षोभ निर्माण करणंही चालू असतं... हे सर्व अनुभवताना अस्वस्थ व्हायला होतं. बास करावं हे असं बरेचदा मनात येतं..

पण अलिकडेच प्रकाशित झालेलं या विषयावरचं रवींद्र देसाई यांचं ‘हे सारे मला यायलाच हवे’( राजहंस प्रकाशन, पुणे ) हे पुस्तक वाचनात आलं. ते वाचून ‘सोशल मिडिया’चं नेमकं स्वरूप समजलं आणि त्याकडं पाहण्याचा दृष्टिकोन सकारात्मक झाला. भोवती घडणार्‍या घटनांबद्दलचं स्वतःचं मत जाहीरपणे व्यक्त करण्यासाठी सर्वसामान्य व्यक्तिला प्रिंट मिडियामधे वाचकांचा पत्रव्यवहार हा एकच मार्ग आहे. आणि तोही अतीच बेभरवशाचा, त्रासाचा आणि मर्यादा असलेला. सोशल मिडियामधे तुम्ही अगदी सहज आपलं मत व्यक्त करू शकता. अगदी लगेच, विनासायास आणि तेही विनामूल्य. हा मुद्दा फार महत्त्वाचा वाटला.

 याशिवाय आपले काही वैशिष्ट्यपूर्ण अनुभव, कविता, किंवा फोटोज, व्हिडिओज अशा गोष्टीही तुम्ही इथे शेअर करू शकता. विशेष म्हणजे जगातल्या कोणत्याही कोपर्‍यातल्या व्यक्तीपर्यंत ते पोचतं आणि तुम्हाला तात्काळ दाद मिळू शकते..! तसंच इतरांनी शेअर केलेलंही पाहायला, वाचायला मिळतं. नवं शिकायला, अनुभवायला मिळतं. इथं भौगोलिक मर्यादा नसल्यामुळं तुम्ही नकळत संपूर्ण जगाचा एक घटक बनता. समान अभिरुची असलेल्या व्यक्तीं एकत्र येऊन एखद्या गावात मंडळं स्थापन करतात. तसं इथंही चालतं... मायाजालावरील या मंडळांना कोणतंच दृश्य स्वरूप नसतं. कोणीही कुणालाही केव्हाही ‘भेटू’ शकतं. संवाद साधू शकतं..

वैयक्तिक गोष्टी, रेसिपी, दूरदर्शन मालिकांपासून ते असहिष्णुता, पुरस्कार वापसी.. अशा चालू विषयांपर्यंत अनेक बाबींवर वेगवेगळ्या ग्रुप्सवर वेगवेगळ्या तर्‍हेनं चर्चा होत असते. यात दोन विरुद्ध टोकांची मतं वाचायला मिळतात. कधी पूर्वग्रहविरहित वैचारिक मध्य साधणारी मतंही समजतात तर कधी सभ्यतेची पातळी सोडून लिहिलेलं प्रसारित होताना दिसतं. या सर्वातून एकूण समाजमनाचा अंदाज येतो... सोशल मिडिया हा खरा आजच्या समाजाचा आरसा आहे असं म्हणता येऊ शकेल.

कोणत्याही नव्या माध्यमाचा विधायक उपयोग कसा करायचा ते आपल्या हातात असतं. त्यातल्या त्रासदायक गोष्टींपासून आपण अलिप्त राहू शकतो. अनेक वैयक्तिक संपर्कांसह मी बर्‍याच वेगवेगळ्या प्रकारच्या ग्रुप्सची सभासद आहे. दोन-तीन कौटुंबिक ग्रुप्स आहेत. या ग्रुप्समुळे घरबसल्या केव्हाही कुणाशीही संपर्क होऊ शकतो. कुणाचं काय चाललंय ते समजतं.. वर्षावर्षांनी कधीतरी लग्नकार्यात भेटणारे नातेवाईक ग्रुपवर रोज भेटतात. विशेष म्हणजे नव्या पिढीची ओळख होते. मानसिकता कळते...

वाचकमंच नावाचा बँकेतून निवृत्त झालेल्या मैत्रिणींचा एक ग्रुप आहे. एक कविताप्रेमींचा ग्रुप आहे. एक कलाप्रेमींचा तर एक हिंदी साहित्यकारांचा. प्रत्येक ग्रुपने आपले नियम ठरवलेत. त्यामुळं त्यावर छान चर्चा होतात. हिंदी कविता-ग्रुपवर रोज एका कवीच्या अल्प परिचयासह सहा-सात कविता पोस्ट केल्या जातात. त्यावर अभिप्राय दिले जातात. मराठी कविता ग्रुपवरही अशी देवाणघेवाण होते. कलाप्रेमी ग्रुपचे बरेचसे सदस्य अभ्यासू आस्वादक आहेत. या ग्रुपवर काही दिवस बाऊल गीते हा विषय होता. मग काही दिवस ‘शब्दरंग’ या नावानं जागतिक प्रतिष्ठा मिळालेल्या चित्रांवर कविता आणि त्यावर चर्चा असा विषय होता. त्याचं एक उदाहरण पाहिलं तरी त्याचा स्तर लक्षात येईल-

व्हिन्सेंट व्हॅन गॉघ यांचे पेंटिंग

या पेंटिंगवर ग्रुपची एक सदस्य भारती डिग्गीकर यांनी केलेली वृत्तबद्ध रचना-

व्हिन्सेंट व्हॅन गॉघ : हायडेग्गरप्रणित

( “We shall choose a well-known painting by van Gogh, who painted such shoes several times.  But what is there to see? Everyone knows what shoes consist of… from his painting we cannot even tell where these shoes stand. Only an undefined space. And yet- From the dark opening of the worn insides of the shoes the toilsome tread of the worker stares forth. In the stiffly rugged heaviness of the shoes there is the accumulated tenacity of her slow trudge through the far-spreading and ever uniform furrows of the field swept by a raw wind…’’  Martin Heidegger.)

चित्राच्या फलकावरील झिजका जोडा बुटांचा जुना

मातीची ढिकळे किती तुडवली ते सांगणार्‍या खुणा

डोळ्यांना दिसते अनाम श्रमिणी शेतात राबे कशी

चाले थांबत जोर देत हलका पायातळी भूमिशी 

काहीही नसता समोर दिसते कष्टातले जीवन

वारेवादळ धूळ पाऊस ऋतु हे भव्य संमीलन

साधी भाकर रोजची मिळवणे याचीच भ्रांती पण

एकांतातील एक एक प्रहरामागील संवेदन

ओले-से मृदु जीर्णशीर्ण चमडे सांगे असे काहिसे

रेषा त्यावरल्या जुनाट जणु की ते प्राक्तनाचे ठसे

चित्राआतुन गूढ एक कसली संतृप्तता पाझरे

त्या भोळ्या जगण्यामधील फळणे का जाणवावे बरे

वस्तूचे उपयोगमूल्य दिसते वस्तूत साकारले

वस्तूचे पण सत्व काय असते वस्तूत एकारले

चित्रातून समग्रतेत झरते जाणीव ती ही अशी

वस्तूचे झिजता सगूण रुपडे जी दाटते मानसी..

-भारती बिर्जे डिग्गीकर

या ग्रुपमधल्या कुणालाही मी आधी ओळखत नव्हते. भारतीताईंचा परिचय फेसबुकवरचा. त्यांनी आम्हाला या ग्रुपचं सदस्य करून घेतलं. काही दिवसांपूर्वी यातल्या काही सभासदांचं गेटटुगेदर झालं.पुणे मुंबई ठाणे मालवण कानपूर अमेरिका..अशा वेगवेगळ्या ठिकाणी असलेल्या या ग्रुपमधल्या मंडळींचा परिचय झाला. इंजिनीअर डॉक्टर आर्किटेक्ट कवी गायक कलाकार... अशा विविध क्षेत्रातली मायाजालावर रोज भेटणारी मंडळी प्रत्यक्ष एकमेकांना प्रथम भेटली.. हा अनुभव नवा वाटला..

      ज्येष्ठ वयोगटातल्या मैत्रिणींच्या वाचकमंच या ग्रुपवर लिखित चर्चेपेक्षा फोटो गाणी मेसेजेस फॉरवर्ड करण्यावर भर आहे. हे माध्यम नव्यानं हाताळणार्‍या या मैत्रिणींना स्वतःचे विचार टाईप करून कळवणं जरा जड जातं. त्यांच्यापुढे ही अडचण आहे मात्र काय शेअर करायचं हे ठरवण्यातूनही स्तर समजतो. वयाच्या या टप्प्यावर शरीरस्वास्थ्य हा मुद्दा महत्त्वाचा वाटतो. काही वेळा उपचारासंदर्भात निर्णय घेण्याची वेळ येते तेव्हा आपली मानसिकता तयार असायला हवी. यावर प्रत्यक्षात बोलून झालेलं असतं. त्यामुळं या संदर्भात एका मैत्रिणीनं या ग्रुपवर अंतर्मुख करणारं एक छायाचित्र शेअर केलं. ते छायाचित्र आणि त्यावरचं महत्त्वपूर्ण वाक्य यावर चर्चा झाली नाही. पण त्यातला आशय सगळ्याजणींनी नक्की समजून घेतला असेल आणि मार्गदर्शक म्हणून जपूनही ठेवला असेल. ते छायाचित्र-

दुसर्‍या एका कविता-ग्रुपवर शेअर झालेलं ज्येष्ठ कवींचं एक दुर्मिळ छायाचित्र-

अशीच दुर्मिळ गाणी, परदेशातले काही व्हिडिओज इथं ऐकायला, पाहायला मिळतात. घरबसल्या आपला परीघ विस्तारतो. विचारांना चालना मिळते. आनंद मिळतो...

      या माध्यमाचा मला जाणवलेला आणखी एक फायदा असा- आपल्याला काही प्रश्न पडले, काही माहिती हवी असेल तर योग्य त्या ग्रुपवर प्रश्न टाकला की काही क्षणात कुठूनही माहिती मिळू शकते. एकदा एक संदर्भ हवा होता. फेसबुकवर त्याविषयी विचारलं तर लगेच एकानं माहिती कळवली. मी आभार मानले. त्यांच्याशी झालेल्या वैयक्तिक संवादातून समजलं की तो एक विद्यार्थी आहे, शिक्षणासाठी जर्मनीत आहे, माझ्या भाच्याचा मित्र आहे आणि माझ्या कवितांचा चाहता आहे..! घरबसल्या असा अनपेक्षित ठिकाणहून संदर्भ मिळू शकतो आणि नवी आनंददायी ओळख होऊ शकते हा अनुभव मला सुखावणारा वाटला. या माध्यमाच्या वापरातून असे कितीतरी अनुभव जमा झाले आहेत. अर्थात याला माझ्या कुवतीची मर्यादा आहे. प्रचंड आवाका असलेल्या या माध्यमाचं स्वरूप ज्याला त्याला आपल्या कुवतीनुसारच उमगणार...

            पण एवढं नक्की की WhatsApp सारख्या सुविधांचा योग्य, सर्जनशील आणि विधायक उपयोग करणं आपल्या हातात आहे. तसा केला तर, काय हे..? असा काळजीत टाकणारा प्रश्न पडणार नाही.

      आसावरी काकडे

      9762209028

            asavarikakade@gmail.com

पुणेपोस्ट २८ जानेवारी २०१६